Khi làm việc trong môi trường căng thẳng, độc hại; áp lực tại nơi làm việc đôi khi trở nên quá mức hoặc không thể kiểm soát được sẽ dẫn đến căng thẳng nghề nghiệp. Căng thẳng có thể gây mất an toàn, ảnh hưởng tới sức khỏe của người lao động (NLĐ), giảm năng suất lao động. Bởi vậy, việc đảm bảo sức khỏe tinh thần khi làm việc cho NLĐ vô cùng quan trọng đối với mỗi doanh nghiệp và cũng là trách nhiệm của tổ chức Công đoàn.

Một số nghề, công việc ảnh hưởng tới sức khỏe tinh thần của NLĐ

Sức khỏe tinh thần của NLĐ là một yếu tố quan trọng, chịu tác động bởi đặc thù nghề nghiệp. Có thể chia các ngành nghề, công việc thường gặp ảnh hưởng tới sức khỏe tinh thần của NLĐ thành 3 nhóm:

Thứ nhất là nhóm các nghề, công việc có sự “quá tải công việc, căng thẳng thần kinh tâm lý”. Điển hình cho nhóm này là bác sĩ cấp cứu, hồi sức cấp cứu, giám định pháp y tâm thần trong ngành y; trinh sát, cán bộ điều tra, lực lượng phòng chống buôn lậu, lính cứu hỏa, cứu hộ cứu nạn thuộc ngành công an; kiểm soát viên không lưu, phi công trong ngành hàng không; hay điều độ viên chỉ huy chạy tàu của ngành đường sắt.

Đây là những công việc luôn bận rộn, đòi hỏi NLĐ phải ra quyết định khẩn cấp trong thời gian ngắn, thường xuyên đối mặt với tình huống nguy hiểm, đồng thời chịu trách nhiệm cao cho sự an toàn về con người, tài sản, bí mật của ngành, của quốc gia, thậm chí là đối mặt với nguy cơ bạo hành tại nơi làm việc.

Thứ hai là nhóm nghề, công việc có sự “dưới tải công việc, công việc đơn điệu”. Đây là những công việc thường mang tính chất nhàm chán, lặp đi lặp lại, khiến NLĐ dễ rơi vào trạng thái “cô lập” khi làm việc. Nhóm này gồm NLĐ làm việc trên giàn khoan trong ngành dầu khí, những người làm việc trên tàu ngầm thuộc ngành quân sự, hay các dây chuyền với những công việc lặp đi lặp lại…

Cuối cùng là nhóm các nghề, công việc nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm và đặc biệt nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm, được xác định cụ thể theo Thông tư 11/2020/TT-BLĐTBXH, (áp dụng cho 42 ngành) và Thông tư 19/2023/TT-BLĐTBXH (bổ sung 3 lĩnh vực). Trong đó, có thể kể đến công việc trực tiếp khám, điều trị, phục vụ người nhiễm HIV, AIDS với nguy cơ lây nhiễm cao bệnh không có khả năng cứu chữa, đồng thời gây căng thẳng thần kinh tâm lý đáng kể cho NLĐ; hay công việc trực tiếp rà phá bom, mìn, vật liệu nổ, vốn tiềm ẩn điều kiện lao động rất nguy hiểm, độc hại và gây căng thẳng thần kinh tâm lý.

Ngoài ra, các danh mục đặc thù trong ngành công an, quân đội cũng liệt kê nhiều vị trí có tính chất tương tự, chẳng hạn như thợ sản xuất thuốc phóng, thuốc nổ, những người thường xuyên phải tiếp xúc với hóa chất độc hại, nguy hiểm, làm việc trong môi trường thiếu dưỡng khí và chịu áp lực căng thẳng thần kinh tâm lý.

Những nguyên nhân chủ yếu gây ảnh hưởng tới sức khỏe tinh thần của NLĐ

Khi xem xét các nguyên nhân gây ảnh hưởng tới sức khỏe tinh thần của NLĐ, trước hết phải kể đến các yếu tố thuộc về điều kiện lao động và môi trường làm việc không đảm bảo, tiềm ẩn các yếu tố gây căng thẳng và độc hại.

Cụ thể, đó là sự tiếp xúc với các yếu tố vật lý có hại như tình trạng nóng bức hay lạnh quá, điều kiện thông thoáng và thông gió kém, chiếu sáng không đảm bảo, hay tiếng ồn, bụi, và rung… Bên cạnh đó, NLĐ còn có thể phải đối mặt với các yếu tố hóa học bao gồm hóa chất độc hại, dung môi hữu cơ, và hơi khí độc.

Việc tiếp xúc với các yếu tố vi sinh vật gây bệnh như dịch bệnh, vi rút, vi khuẩn, nấm mốc, thậm chí cả động vật và công trùng cũng là nguy cơ gây ảnh hưởng sức khỏe. Ngoài ra có thể kể đến các yếu tố tâm sinh lý và ecgônômi không thuận lợi, với những ảnh hưởng bất lợi về tâm sinh lý, căng thẳng thần kinh tâm lý, tình trạng quá tải hay dưới tải công việc; hay tình trạng thiếu thốn, không đảm bảo hoặc không phù hợp của trang thiết bị bảo hộ lao động.

Tiếp theo, đặc điểm và tính chất đặc thù của công việc cũng là một nhóm nguyên nhân chính tác động đến sức khỏe tinh thần của NLĐ. Điều này thể hiện qua loại công việc, ví dụ như những công việc đơn điệu, lặp đi lặp lại, nhàm chán, hay ngược lại là những công việc đòi hỏi trách nhiệm cao, liên quan đến tính mạng, mang tính nguy hiểm, hoặc yêu cầu sự tập trung chú ý cao độ liên tục. Mức độ công việc, dù phức tạp hay đơn giản, cũng có thể gây ảnh hưởng nếu khả năng, kỹ năng và kinh nghiệm của NLĐ không phù hợp.

Ngoài ra, cần xem xét số lượng, khối lượng công việc có quá tải gây áp lực lớn hay không; đặc điểm vị trí làm việc (như việc bị giám sát quá chặt, hay cảm giác bất an tại nơi làm việc, nguy cơ bị đe dọa, tấn công, bạo hành). Cuối cùng, thời gian làm việc kéo dài, nghỉ ngơi chưa hợp lý, làm việc theo ca kíp, tăng ca, làm đêm, đều có những ảnh hưởng nhất định.

Một khía cạnh quan trọng khác là vấn đề tổ chức lao động không hợp lý bắt nguồn từ việc phân bổ công việc không đều. Kế hoạch làm việc thiếu linh hoạt, với thời gian và tiến độ không dự đoán được cũng góp phần tạo ra căng thẳng. Bên cạnh đó, cần chú ý tới vai trò của NLĐ trong kiểm soát và tổ chức công việc, chẳng hạn khi họ không có quyền thảo luận, đóng góp ý kiến để sắp xếp công việc cho phù hợp với khả năng, hoặc khi vai trò của họ trong công việc không được xác định rõ ràng.

Ngoài ra, sự mâu thuẫn trong yêu cầu công việc, ví dụ như việc có quá nhiều cấp trên cùng đưa ra chỉ đạo; hay sự thiếu minh bạch và công bằng trong môi trường làm việc với các chính sách lương, trợ cấp, phụ cấp chưa hợp lý, đều có thể tác động tiêu cực tới sức khỏe tinh thần của NLĐ.

Môi trường làm việc tồn tại phân biệt đối xử, thiếu sự hỗ trợ, chia sẻ, động viên từ người quản lý và đồng nghiệp hay thiếu hụt các cơ chế hỗ trợ nhằm giải tỏa căng thẳng nghề nghiệp cũng là những vấn đề cần xem xét.

Đảm bảo sức khỏe tinh thần khi làm việc trong môi trường căng thẳng, độc hại – nền tảng cho ATLĐ

Việc đảm bảo sức khỏe tinh thần cho NLĐ, đặc biệt khi họ phải làm việc trong môi trường căng thẳng và độc hại, là một yếu tố then chốt góp phần đảm bảo ATLĐ. Để đạt được mục tiêu này, một số biện pháp chính cần được triển khai đồng bộ gồm:

Thứ nhất, các biện pháp tổ chức lao động và chính sách hợp lý đóng vai trò nền tảng. Điều này bao gồm việc thực hiện và đánh giá hiệu quả các biện pháp kiểm soát các yếu tố nguy cơ gây căng thẳng về tinh thần cho NLĐ, đồng thời nỗ lực giảm thiểu các yếu tố có hại trong môi trường làm việc và kiểm soát tốt các nguồn gây căng thẳng tại nơi làm việc.

Bên cạnh đó, việc tổ chức công việc một cách hợp lý rất cần thiết, cụ thể là đảm bảo thời gian làm việc – nghỉ ngơi hợp lý, giải quyết các mâu thuẫn tiềm ẩn trong yêu cầu công việc, đảm bảo công việc được giao phù hợp với yêu cầu về kỹ năng cũng như khả năng của NLĐ. Đồng thời, tăng cường đối thoại và lắng nghe tại nơi làm việc, cùng với việc tạo điều kiện cho NLĐ được phát triển bản thân. Ngoài ra, cần triển khai các biện pháp hỗ trợ, tạo điều kiện cho NLĐ phục hồi sức khỏe thông qua các dịch vụ tư vấn, trị liệu tâm lý, cũng như chăm sóc và điều trị y tế khi cần. Cuối cùng, việc hướng dẫn NLĐ một số bài tập hoặc kỹ thuật cụ thể nhằm giảm căng thẳng cũng có thể mang lại hiệu quả thiết thực.

Thứ hai, cần chú trọng các biện pháp nâng cao nhận thức và kiến thức của NLĐ về dự phòng stress nghề nghiệp. Điều này có thể được thực hiện thông qua việc triển khai các chương trình truyền thông và đào tạo bài bản. Mục tiêu của các chương trình này là giúp NLĐ nhận thức rõ ràng hơn về các yếu tố có khả năng gây căng thẳng về tinh thần tại nơi làm việc, hiểu được những ảnh hưởng tiêu cực của chúng đối với sức khỏe, từ đó nắm vững các biện pháp dự phòng và kỹ năng quản lý căng thẳng hiệu quả. Bên cạnh đó, việc khuyến khích NLĐ tìm kiếm sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống gia đình, thông qua các chính sách thân thiện và hỗ trợ lợi ích, cũng là một định hướng quan trọng.

Thứ ba, những biện pháp cá nhân cũng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và tăng cường sức khỏe tinh thần cho NLĐ. Trong đó, việc duy trì một chế độ luyện tập thể lực thường xuyên có thể tác động tích cực đối với cả não bộ và cơ thể. NLĐ cũng cần chủ động học cách tránh những tình huống dễ gây căng thẳng tại nơi làm việc, cố gắng giữ tinh thần lạc quan va tích cực.

Việc sắp xếp công việc một cách khoa học để có đủ thời gian thư giãn và nghỉ ngơi vô cùng quan trọng. NLĐ có thể tâm sự, chia sẻ với bạn bè, người thân, dành thời gian cho các hoạt động giải trí (du lịch, xem phim, nghe nhạc, chơi thể thao,…), cũng như duy trì một lối sống sinh hoạt điều độ và chế độ ăn uống đủ chất, hợp lý.

Thêm vào đó, việc thực hiện một số bài tập hoặc kỹ thuật giảm căng thẳng đơn giản như tập thở với các động tác hít sâu, thả lỏng để tâm trí hoàn toàn thoải mái, hay thực hành thiền, yoga cũng mang lại lợi ích đáng kể. Cuối cùng, NLĐ không nên ngần ngại tìm đến sự tư vấn tâm lý từ các chuyên gia khi cảm thấy cần thiết.

Trong môi trường lao động căng thẳng, độc hại, công đoàn đóng vai trò vô cùng quan trọng, là cầu nối giúp NLĐ chia sẻ những nguyện vọng, phản ánh tâm tư,… để đảm bảo cho họ có một sức khỏe tinh thần tốt nhất, gắn bó lâu dài với công việc.

BS. Nguyễn Thu Hà

Viện Sức khỏe nghề nghiệp và môi trường